กระดิกหรือชี้ ? (ตอนที่ 4)

โดย อ.ปราโมทย์ ศรีอุทัย

(ตอนที่ 4)

รายงานที่สาม เรื่องยกนิ้วชี้ขึ้นแล้วมีระบุชัดเจนว่า มีการกระดิกนิ้วชี้ด้วย
ก่อนอื่น ผมขอเรียนให้ท่านผู้อ่านทราบว่า หะดีษที่รายงานว่าท่านนบีย์ยกนิ้วชี้ขึ้นแล้วกระดิกนิ้วชี้ด้วยนี้ ถือเป็นหะดีษที่รายงานเกี่ยวกับเรื่องลักษณะการนั่งตะชะฮ์ฮุด,ลักษณะการวางมือและลักษณะนิ้วของท่านนบีย์ขณะนั่งตะชะฮ์ฮุดไว้อย่างละเอียดที่สุดยิ่งกว่าทุกกระแสที่มีบันทึกเกี่ยวกับเรื่องนี้ ...
ที่สำคัญอย่างยิ่งก็คือ ไม่ปรากฏมีนักวิชาการท่านใดตั้งแต่อดีตจนปัจจุบัน ไม่ว่าท่านอิหม่ามนะวะวีย์, ท่านอัล-บัยฮะกีย์, ท่านอิบนุ้ลก็อยยิม เป็นต้น จะปฏิเสธความถูกต้องของ “สายรายงาน” หะดีษบทนี้แม้แต่ท่านเดียว ไม่ว่าเขาจะยอมปฏิบัติตาม “เนื้อหา” ของหะดีษนี้ คือการกระดิกนิ้วชี้ขณะอ่านตะชะฮ์ฮุดหรือไม่ก็ตาม ...
แม้แต่อาจารย์มุรีดเองก็ยอมรับว่า หะดีษบทนี้เป็นหะดีษที่ถูกต้อง ในหนังสือ “ชี้หรือกระดิก” ของท่าน หน้า 29 บรรทัดที่ 21 ...
ผมจึงสงสัยว่า เมื่อท่านยอมรับว่าหะดีษเรื่องการกระดิกนิ้วชี้ขณะอ่านตะชะฮ์ฮุดเป็นหะดีษถูกต้อง แล้วท่านจะเอาหะดีษบทนี้ไปวางไว้ตรงไหน ? ให้นำมาปฏิบัติได้ในกรณีใด ?.. และจะหาทางออกจากความขัดแย้งกับหะดีษที่(ท่านเข้าใจ)ว่า ท่านนบีย์ไม่ได้กระดิกนิ้วชี้ ตามหลักวิชาการอย่างไร ? ...
สายรายงานของหะดีษบทนี้ มีดังต่อไปนี้ ...
1. ท่านมุอาวิยะฮ์ บินอัมรฺ รายงานจากท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์, จากท่านอาศิม บินกุลัยบ์, จากบิดาของท่านคือท่านกุลัยบ์ บินชิฮาบ, จากท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ...
(บันทึกโดย ท่านอัด-ดาริมีย์ หะดีษที่ 1357, ท่านอัล-บัยฮะกีย์ เล่มที่ 2 หน้า 132, ท่านอิบนุคุซัยมะฮ์ หะดีษที่ 714 และท่านอิบนุหิบบาน หะดีษที่ 1860) ...
2. ท่านอับดุลลอฮ์ บินมุบาร็อก รายงานจากท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์, จากท่านอาศิม บินกุลัยบ์, จากบิดาของท่าน, จากท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ...
(บันทึกโดย ท่านอัน-นะซาอีย์ หะดีษที่ 888 และ 1267) ...
3. ท่านอับดุศเศาะมัด บินอับดุลวาริษ ได้รายงานจากท่านซาอิดะฮ์บินกุดามะฮ์, จากท่านอาศิม บินกุลัยบ์, จากบิดาของท่าน, จากท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ...
(บันทึกโดย ท่านอิหม่ามอะห์มัดในหนังสือ “อัล-มุสนัด” เล่มที่ 4 หน้า 318) ...
เมื่อพิจารณาดูแล้วจะเห็นได้ว่า ท่านมุอาวิยะฮ์ บินอัมรฺ, ท่านอับดุลลอฮ์ บินมุบาร็อก และท่านอับดุศเศาะมัด บินอับดุลวาริษ ต่างก็รายงานหะดีษนี้มาจากแหล่งเดียวกันคือ จากท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์.. แล้วสืบสายรายงานต่อไปจนถึงท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ...
สายรายงานข้างต้นนี้ทั้งหมด เป็นสายรายงานที่ถูกต้องโดยปราศจากข้อสงสัยใดๆ และข้อความที่รายงานมา (ซึ่งสำนวนในที่นี้เป็นสำนวนจากการบันทึกของท่านอัน-นะซาอีย์) มีดังต่อไปนี้ ...
ท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. กล่าวว่า ...
لَأَنْظُرَنَّ إِلَى رَسُوْلِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَيْفَ يُصَلِّىْ فَنَظَرْتُ إِلَيْهِ فَقَامَ فَكَبَّرَ وَرَفَعَ يَدَيْهِ حَتىَّ حَاذَتَا بِأُذُنَيْهِ، ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ الْيُمْنَى عَلَى كَفِّهِ الْيُسْرَى وَالرُّسْغِ وَالسَّاعِدِ، فَلَمَّا أَرَادَ أَنْ يَرْكَعَ رَفَعَ يَدَيْهِ مِثْلَهَا، قَالَ : وَوَضَعَ يَدَيْهِ عَلَى رُكْبَتِيْهِ ثُمَّ لَمَّا رَفَعَ رَأْسَهُ رَفَعَ يَدَيْهِ مِثْلَهَا، ثُمَّ سَجَدَ فَجَعَلَ كَفَّيْهِ بِحِذَاءِ أُذُنَيْهِ، ثُمَّ قَعَدَ وَافْتَرَشَ رِجْلَهُ الْيُسْرَى وَوَضَعَ كَفَّهُ الْيُسْرَى عَلَى فَخِذِهِ وَرُكْبَتِهِ الْيُسْرَى، وَجَعَلَ حَدَّ مِرْفَقِهِ اْلأَيْمَنِ عَلَى فَخِذِهِ الْيُمْنَى، ثُمَّ قَبَضَ اثْنَتَيْنِ مِنْ أَصَابِعِهِ، وَحَلَّقَ حَلْقَةً، ثُمَّ رَفَعَ إِصْبَعَهُ، فَرَأَيْتُهُ يُحَرِّكُهَا يَدْعُوْ بِهَا
“ขอยืนยันว่าฉันได้พิจารณาดูท่านรอซู้ลุลลอฮ์ ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัมว่าท่านจะนมาซอย่างไร ฉันเห็นท่านยืนขึ้นแล้วกล่าวตักบีรฺ โดยท่านจะยกมือทั้งสองขึ้นจนเสมอกับหูทั้งสองของท่าน หลังจากนั้นท่านก็วางมือขวาทับบนมือซ้าย ข้อมือ และท่อนแขนซ้ายของท่าน เมื่อท่านต้องการจะรุกั๊วะอฺ ท่านก็ยกมือทั้งสองขึ้นในลักษณะเดิม (ท่านวาอิลกล่าวต่อไปว่า) และวางมือทั้งสองของท่านบนเข่าทั้งสองของท่าน ต่อมาเมื่อเงยศีรษะขึ้น (มายืนเอี๊ยะอฺติดาล) ท่านก็ยกมือทั้งสองขึ้นในลักษณะเดิมอีก แล้วท่านก็สุญูด ซึ่งท่านจะวางฝ่ามือทั้งสองของท่านให้เสมอกับหูทั้งสองของท่าน ต่อมา ท่านก็(ลุกขึ้นมา)นั่ง โดยจะแบเท้าซ้ายออก (รองก้น คือนั่งอิฟติรอช) และท่านจะวางฝ่ามือซ้ายลงบนขาและเข่าข้างซ้ายของท่าน และวางข้อศอกขวาลงบนขาข้างขวาของท่าน แล้วท่านก็กำนิ้วของท่านสองนิ้ว (คือนิ้วนางกับนิ้วก้อย) และทำให้นิ้ว (หัวแม่มือกับนิ้วกลาง)จรดกันเป็นวง ต่อมาท่านก็ยกนิ้ว(ชี้)ของท่านขึ้น แล้วฉันเห็นท่านกระดิกมันพร้อมกล่าววิงวอน (คือ อ่านตะชะฮ์ฮุด) ...
ดังได้กล่าวมาแล้วว่า สายรายงานหะดีษบทนี้เป็นสายรายงานที่ถูกต้อง แต่ประเด็นที่จะต้องพิจารณาก็คือ ข้อความที่ว่า .. เห็นท่านนบีย์กระดิกนิ้วชี้ขณะอ่านตะชะฮ์ฮุด .. เป็นรายงานของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์เพียงผู้เดียว โดยอ้างรายงานมาจากท่านอาศิม บินกุลัยบ์ แล้วสืบสายรายงานต่อไปจนถึงท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ...
ขณะเดียวกัน ผู้รายงานอื่นๆอีก 7 ท่าน คือท่านซุฟยาน อัษ-เษารีย์, ท่านชุอฺบะฮ์ บินอัล-หัจญาจญ์, ท่านอับดุลญับบารฺ บินอะลาอ์, ท่านบิชรฺ บินอัล-มุฟัฎฎ็อล, ท่านคอลิด บินอับดุลลอฮ์ อัล-วาสิฏีย์, ท่านซุฮัยรฺ บินมุอาวิยะฮ์ และท่านอบู อัล-อะห์วัศ อัล-หะนะฟีย์ ต่างก็รายงานหะดีษบทเดียวกันนี้มาจากท่านอาศิม บินกุลัยบ์โดยไม่ปรากฏมีข้อความข้างต้นดังการรายงานของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์แต่ประการใด ...
(โปรดย้อนกลับไปดูข้อความจากรายงานของผู้รายงานทั้ง 7 ท่านนี้ได้จากหน้า 6-7 ที่ผ่านมาแล้ว) ...
เพราะฉะนั้น ข้อความที่ว่า .. ฉันเห็นท่านนบีย์กระดิกนิ้วชี้ .. จึงเป็นข้อความที่ท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์เพียงผู้เดียว ได้รายงานมาจากท่านอาศิม บินกุลัยบ์ ให้เพิ่มเติมหรือเป็น “ส่วนเกิน” มาจากการรายงานของผู้รายงานอื่นทั้ง 7 ท่านเหล่านั้น ...
กรณีนี้จึงคล้ายๆกับข้อความที่ว่า “ท่านนบีย์ไม่ได้กระดิกนิ้วชี้”อันเป็นส่วนเกินจากการรายงานของท่านมุหัมมัด บินอัจญลานที่ได้วิเคราะห์ผ่านมาแล้ว .. แทบจะไม่ผิดเพี้ยนกันเลย ...
แต่ .. จุดแตกต่างระหว่าง “ส่วนเกิน” ของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ กับ “ส่วนเกิน” ของท่านมุหัมมัด บินอัจญลาน อยู่ที่ความ “น่าเชื่อถือ” ที่แตกต่างกันของทั้งสองท่านนี้ในทัศนะของนักวิชาการหะดีษ ดังที่ผมกำลังจะอธิบายรายละเอียดต่อไป ...
สำหรับคุณสมบัติและความน่าเชื่อถือของท่านมุหัมมัด บินอัจญลาน ผมก็ได้อธิบายผ่านไปแล้ว จึงไม่ขออธิบายซ้ำอีก ณ ที่นี้ ...
ส่วนคุณสมบัติและความน่าเชื่อถือของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์นั้น ผมขอเรียนว่า ตามปกติผู้รายงานหะดีษกว่า 80 เปอร์เซ็นต์ -- ไม่เว้นแม้กระทั่งผู้รายงานของท่านบุคอรีย์และมุสลิมเอง – มักจะมีความเห็นขัดแย้งของนักวิชาการอยู่เสมอว่าเป็นผู้ที่เชื่อถือได้หรือไม่ ...
แต่ท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ เป็นหนึ่งจากผู้ที่ถูกยกเว้นในกรณีนี้ เพราะจนขณะนี้ ผมไม่เคยเจอว่าจะมีนักวิชาการท่านใดกล่าวตำหนิหรือระบุความบกพร่องของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์แม้แต่คนเดียว ...
กล่าวได้ว่า ท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ เป็นผู้รายงานหะดีษจำนวนน้อยที่นักวิชาการมีมติเป็นเอกฉันท์ ให้ความเชื่อถือท่าน ...
มิใช่เชื่อถือในระดับธรรมดา แต่เป็นความเชื่อถือในระดับสูงมากอีกต่างหาก ...
หมายเหตุ
ท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ สิ้นชีวิตในปีฮ.ศ. 160 .. แต่ในหนังสือ “ชี้หรือกระดิก” ของท่านอาจารย์มุรีด หน้า 17 กล่าวว่า ท่านซาอิดะฮ์สิ้นชีวิตปีฮ.ศ. 60 ซึ่งน่าจะเกิดจากความผิดพลาดในการเรียงพิมพ์ ...
ในที่นี้ ผมจะขอยกตัวอย่างทัศนะของนักวิชาการบางท่านที่มีต่อท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ ดังนี้ ...
1. ท่านอิบนุหะญัรฺ อัล-อัสเกาะลานีย์ ได้กล่าวในหนังสือ “ตักรีบุตตะฮ์ซีบ” เล่มที่ 1 หน้า 256 ว่า ...
زَائِدَةُ بْنُ قَدَامَةَ الثَّقَفِىُّ، أَبُوالصَّلْتِ، الْكُوْفِىُّ، ثِقَةٌ ثَبْتٌ، صَاحِبُ سُنَّةٍ
“ซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ อัษ-ษะกอฟีย์, อบุศศ้อลต์, เป็นชาวเมืองกูฟะฮ์, เชื่อถือได้, มีความมั่นคงแน่นอนมาก(ในการรายงานหะดีษ) เป็นชาวซุนนะฮ์” ...
2. ท่านอัษ-ษะฮะบีย์ ได้กล่าวในหนังสือ “อัล-กาชิฟ” เล่มที่ 1 หน้า 246 ว่า ...
زَائِدَةُ بْنُ قُدَامَةَ، أَبُوالصَّلْتِ، اَلثَّقَفِىُّ، اَلْكُوْفِىُّ، اَلْحَافِظُ، ... ثِقَةٌ حُجَّةٌ
“ซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์, อบุศศ็อลต์, อัษ-ษะกอฟีย์, เป็นชาวเมืองกูฟะฮ์, เป็นผู้ที่มีความจำดีเยี่ยม, เชื่อถือได้, เป็นหลักประกันได้เรื่องหะดีษ” ...
3. ท่านอิบนุหิบบาน ได้กล่าวในหนังสือ “อัษ-ษิกอต” เล่มที่ 6 หน้า 340 ว่า ...
كَانَ مِنَ الْحُفَّاظِ الْمُتْقِنِيْنَ، وَكَانَ لاَ يَعُدُّ السَّمَاعَ حَتىَّ يَسْمَعَهُ ثَلاَثَ مَرَّاتٍ، وَكَانَ لاَ يُحَدِّثُ أَحَدًا حَتىَّ يَشْهَدَ عَنْهُ عَدْلٌ أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ السُّنَّةِ
“ท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ เป็นหนึ่งจากผู้ที่มีความจำดีเยี่ยมและละเอียดประณีต (ในเรื่องหะดีษ) มาก, ท่านจะไม่ถือว่าได้ยิน(หะดีษจากผู้ใด) จนกว่าท่านจะได้ฟังมันถึงสามครั้ง, และท่านจะไม่ยอมพูดเรื่องหะดีษกับผู้ใดจนกว่าจะมีผู้มีคุณธรรมมายืนยันกับท่านว่า บุคคลผู้นั้นเป็นชาวซุนนะฮ์” ...
4. ท่านอัด-ดารุกุฏนีย์ได้กล่าว .. ดังบันทึกในหนังสือ “ตะฮ์ซีบ อัต-ตะฮ์ซีบ” .. เล่มที่ 3 หน้า 265 ว่า ...
مِنَ اْلأَثْبَاتِ اْلأَئِمَّةِ
“เขาเป็นหนึ่งจากผู้ที่แน่นมากในเรื่องหะดีษ, เป็นผู้นำ(ในเรื่องหะดีษ)”
-ฯลฯ-
สรุปแล้ว ท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์จึงเป็นผู้รายงานที่ได้รับความเชื่อถือเป็นอย่างสูงจากบรรดานักวิชาการหะดีษ ...
และกฎเกณฑ์ของวิชามุศเฏาะละฮ์หะดีษระบุว่า ข้อความจากการรายงาน “เพิ่มเติม” ของผู้ที่เชื่อถือได้ จะเป็นที่ยอมรับ ตามกฎเกณฑ์ที่ว่า ...
زِيَادَةُ الثِّقَةِ مَقْبُوْلَةٌ
“การรายงานเพิ่มเติมของผู้ที่เชื่อถือได้นั้น จะต้องยอมรับ” ...
กฏเกณฑ์ข้อนี้ เป็นสิ่งที่มีระบุไว้ในหนังสือมุศเฏาะละฮ์หะดีษแทบทุกเล่ม อาทิเช่นหนังสือ “อุลูมุ้ลหะดีษ” ของท่านอิบนุศเศาะละฮ์ หน้า 77, หนังสือ “กอวาอิดุตตะฮ์ดีษ” ของท่านอัล-กอซิมีย์ หน้า 107, หนังสือ “อัล-บาอิษ อัล-หะษีษ” ของท่านอะห์มัด มุหัมมัดชากิรฺ หน้า 61, หนังสือ “ตัยซีรฺ มุศเฏาะลาฮ์ อัล-หะดีษ” ของท่าน ดร. มะห์มูด อัฏ-เฏาะฮ์ฮาน หน้า 136 เป็นต้น ...
ดังนั้น การรายงานเพิ่มเติมของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ จากคำพูดของท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ.ด้วยข้อความที่ว่า .. แล้วฉันก็เห็นท่านกระดิกนิ้วชี้ .. จึงถือเป็นข้อความที่ถูกต้องและเป็นที่ยอมรับตามหลักวิชาการหะดีษ ...
เพราะฉะนั้น จึงสรุปได้ว่า การกระดิกนิ้วชี้ขณะอ่านตะชะฮ์ฮุด ถือเป็นซุนนะฮ์ของท่านนบีย์ ศ็อลลัลลอฮุ อะลัยฮิวะซัลลัม ...
อาจมีผู้อ่านบางท่านสงสัยว่า การกระดิกนิ้วชี้ในการอ่านตะชะฮ์ฮุดดังกล่าวนั้น ให้กระดิกได้เมื่อไร ? ...
ผมก็ขอเรียนชี้แจงว่า เมื่อเราพิจารณาดูสำนวนหะดีษจากคำพูดของท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. จะเห็นได้ว่าท่านวาอิลได้รายงานลักษณะการนมาซของท่านนบีย์ ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัม โดยจะเน้นเป็นพิเศษในเรื่องตำแหน่งของมือในแต่ละอิริยาบถของท่านนบีย์ ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัม ...
เมื่อรายงานมาถึงตอนนั่งอ่านตะชะฮ์ฮุด ท่านวาอิลก็ได้รายงานลักษณะมือของท่านนบีย์อย่างต่อเนื่องว่า ท่านได้กำนิ้วสองนิ้ว, อีกสองนิ้วจรดกันเป็นวงกลม, แล้วก็ยกนิ้วชี้ขึ้น แล้วก็กระดิกมัน ...
แสดงว่า ตามรูปการณ์แล้ว ให้กระดิกนิ้วชี้ได้ตั้งแต่เริ่มต้นอ่านตะชะฮ์ฮุดเป็นต้นไปจนจบหรือสิ้นสุดการอ่านตะชะฮ์ฮุดนั้น ...
ส่วนข้อความตอนท้ายของหะดีษที่ว่า يَدْعُوْ بِهَا ซึ่งตามปกติจะต้องแปลว่า ท่านกล่าววิงวอนด้วยนิ้วชี้ นั้น ...
ในที่นี้ นักวิชาการหะดีษหลายท่าน อาทิเช่นท่านเช็คมะห์มูด มุหัมมัด อัล-ค็อฏ ฏอบ ในหนังสือ “อัล-มันฮัลฯ” เล่มที่ 6 หน้า 103, ท่านอาบาดีย์ ในหนังสือ “เอานุ้ลมะอฺบูด” เล่มที่ 3 หน้า 280 เป็นต้น ได้อธิบายคำว่า يَدْعُوْ (วิงวอน) ในที่นี้ว่าหมายถึงการอ่านตะชะฮ์ฮุด, ทั้งนี้ เพราะในการอ่านตะชะฮ์ฮุดนั้น จะแฝงความหมายของการวิงวอนอยู่ด้วย แม้ว่าในรูปคำอ่านตะชะฮ์ฮุดส่วนใหญ่จะไม่เป็นคำวิงวอนโดยตรงก็ตาม
อนึ่ง ตามที่มีกำหนดในบางมัษฮับว่า ให้ยกนิ้วชี้ขึ้นเมื่ออ่านถึงคำชะฮาดะฮ์ .. อย่างเช่นมัษฮับชาฟิอีย์ ก็มีทัศนะว่า ให้ยกนิ้วชี้ขึ้นเมื่อกล่าวคำว่า อิลลัลลอฮ์, หรือมัษฮับหะนะฟีย์มีทัศนะว่า ให้ยกนิ้วชี้ขึ้นเมื่อกล่าวคำว่า ลาอิลาฮะ และลดนิ้วชี้ลงเมื่อกล่าวคำว่า อิลลัลลอฮ์ นั้น ...
แนวทัศนะต่างๆเหล่านี้ เป็นสิ่งที่ไม่มีหลักฐานยืนยันแม้แต่ประการใด ...
ท่านมุบาร็อก ปูรีย์ ได้กล่าวในหนังสือ “ตุห์ฟะตุ้ล อะห์วะซีย์” เล่มที่ 2 หน้า 185 ว่า ...
ظَاهِرُ اْلأَحَادِيْثِ يَدُلُّ عَلَى اْلإِشَارَةِ مِنِ ابْتِدَاءِ الْجُلُوْسِ، وَلَمْ أَرَ حَدِيْثًا صَحِيْحًا يَدُلُّ عَلَى مَا قَالَ الشَّافِعِيَّةُ وَالْحَنَفِيَّةُ
“ตามรูปการณ์ของบรรดาหะดีษเหล่านี้ (ที่กล่าวถึงการยกนิ้วชี้ในการอ่านตะชะฮ์ฮุด) แสดงว่า การยกนิ้วชี้ดังกล่าวให้กระทำตั้งแต่เริ่มนั่งตะชะฮ์ฮุดแล้ว, และฉันก็ไม่เคยเจอหะดีษที่ถูกต้องบทใดจะเป็นหลักฐานยืนยันแนวทัศนะชาฟิอีย์และหะนะฟีย์(ในเรื่องนี้)เลย” ...
ท่านอัล-อัลบานีย์ก็ได้กล่าวไว้คล้ายๆกันนี้ในหนังสือ “ศิฟะตุศ่อลาติ้นนบีย์ฯ” ของท่าน หน้า 159 และอาจารย์มุรีด ทิมะเสนก็เขียนไว้เช่นเดียวกันในหนังสือ “ชี้หรือกระดิก” หน้า 27-29 ...
หมายเหตุ
ผู้อ่านบางท่านอาจสงสัยอีกว่า เมื่อรายงานของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์เรื่องการกระดิกนิ้วชี้ของท่านนบีย์ ศ็อลลัลลอฮุขณะอ่านตะชะฮ์ฮุด เป็นรายงานที่ถูกต้อง ...
ทำไมนักวิชาการที่ยอมรับความถูกต้องในสายรายงานของมันหรือยอมรับความถูกต้องในข้อความของมัน อาทิเช่นท่านอิหม่ามนะวะวีย์, ท่านอัล-บัยฮะกีย์ (หรือท่านอาจารย์มุรีด) เป็นต้น จึงไม่ปฏิบัติตามหะดีษบทนี้ ? ...
ผมขอเรียนว่า สาเหตุที่นักวิชาการบางท่านไม่ปฏิบัติตาม“เนื้อหา” ของหะดีษนี้ทั้งๆที่ยอมรับในความถูกต้องในสายรายงานของมัน เท่าที่ผมตรวจสอบแล้ว ปรากฏว่ามีข้ออ้างดังต่อไปนี้ ...
1. เพราะเข้าใจว่า “กระดิกนิ้ว” ค้านกับ “ชี้นิ้ว” ...
2. เพราะเข้าใจว่า คำว่า “ท่านนบีย์กระดิกนิ้วชี้ด้วย” เป็นคำพูดของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์เอง มิใช่มาจากตัวบทเดิมอันเป็นคำพูดของท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ...
3. เพราะเข้าใจว่า ข้อความในรายงานของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ที่ว่า “ท่านนบีย์กระดิกนิ้วชี้” เป็นข้อความที่ “ผิดเพี้ยน” (شَاذٌّ) เพราะมัน “ขัดแย้ง” กับรายงานของผู้อื่นอีกหลายท่านที่รายงานมาจากท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. เช่นเดียวกับท่านซาอิดะฮ์ แต่ไม่มีข้อความดังกล่าวนี้ ...
4. ยอมรับความถูกต้องของข้อความนี้ แต่มีการเบี่ยงเบน (تَأْوِيْلٌ) ความหมายที่ว่า “ท่านนบีย์กระดิกนิ้วชี้” ว่า หมายถึง “การเคลื่อนไหวนิ้วตอนยกนิ้วชี้ขึ้น” .. มิใช่กระดิกนิ้วชี้ตลอดเวลา ...
ชี้แจง
(1). ความเข้าใจที่ว่า การกระดิกนิ้ว ค้านกับการชี้นิ้ว ผมก็ได้อธิบายและนำเสนอข้อมูลหลักฐานทั้งในด้านภาษาและหลักฐานจากหะดีษมาหักล้างแล้วว่า เป็นความเข้าใจผิด จึงไม่ขออธิบายซ้ำอีก ...
(2). ความเข้าใจที่ว่า คำว่า “ท่านนบีย์กระดิกนิ้วชี้” เป็นเพียงคำพูดของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ มิใช่คำพูดของท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ...
นี่คือข้ออ้างของเช็คมุหัมมัดอัมรฺ อับดุลละฏีฟ ดังที่ท่านอาจารย์มุรีดได้คัดลอกมาลงไว้ในหนังสือ “ชี้หรือกระดิก” หน้า 29 บรรทัดสุดท้าย ...
ข้ออ้างดังกล่าวนี้เป็นความเห็นส่วนตัวล้วนๆโดยปราศจากหลักฐานทางวิชาการมาอ้างอิงโดยสิ้นเชิง ซึ่งหากเราพิจารณาดูสำนวนของหะดีษบทนั้น (ดังที่ผมระบุไว้ในหน้าที่หน้า 17) อย่างถี่ถ้วนก็จะเห็นได้อย่างชัดเจนว่า ข้อความเหล่านั้น – ทั้งหมด ตั้งแต่ต้นจนจบ -- เป็นคำพูดของท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ.เพียงผู้เดียว ไม่มีส่วนใดที่เป็นคำพูดของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์แม้แต่คำเดียว ...
ทั้งนี้ เพราะท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ได้รายงานหะดีษนี้มาอย่างต่อเนื่อง และสรรพนามว่า “ฉัน” ที่ปรากฎในหะดีษนี้ทุกคำก็หมายถึงตัวท่านวาอิลเองทั้งสิ้น ...
เมื่อข้อความตอนท้ายของหะดีษกล่าวว่า ثُمَّ رَفَعَ إِصْبَعَهُ فَرَأَيْتُهُ يُحَرِّكُهَا (ต่อมาท่านก็ยกนิ้วชี้ของท่านขึ้น แล้ว “ฉัน” ก็เห็นท่านกระดิกมัน) ...
มันจะกินกับปัญญาได้อย่างไรที่คำว่า “ฉัน” ในที่นี้จะหมายถึงท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ซึ่งสิ้นชีวิตในปี ฮ.ศ. 160 เป็นผู้กล่าวอ้างว่า ตนเองเห็นท่านนบีย์ ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัมกระดิกนิ้วชี้ในตะชะฮ์ฮุด ??? ...
(3). ความเข้าใจที่ว่า ข้อความว่า .. ฉันเห็นท่านกระดิกนิ้วชี้ .. จากการรายงานของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์เป็นข้อความที่ “ผิดเพี้ยน” เพราะขัดแย้งกับรายงานของผู้ที่เชื่อถือได้ท่านอื่นจำนวนมากที่ไม่มีข้อความนี้ ...
ข้อที่ 3 นี้ คือบทสรุปจากข้อความภาษาอาหรับในเว็บไซด์ของนักวิชาการ “รุ่นใหม่” ท่านหนึ่งที่เพื่อนฝูงบางคนส่งมาให้ผมครั้งล่าสุดเมื่อไม่กี่วันก่อน ...
ผมขอเรียนชี้แจงเกี่ยวกับประเด็นนี้ว่า การรายงานข้อความดังกล่าวของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ มิได้ถือว่าเป็นรายงานที่ “ขัดแย้ง”(مُخَالَفَةٌ) กับการรายงานของผู้ที่เชื่อถือได้ท่านอื่นหลายท่านอย่างที่อ้างมา เพราะในรายงานของทุกท่านเหล่านั้นกล่าวเพียงว่า ท่านนบีย์ ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัม أَشَارَ หรือ يُشِيْرُ ด้วยนิ้วชี้ .. ซึ่งมีความหมายว่า “ท่านยกนิ้วชี้ขึ้น” .. และความหมายนี้ก็มีปรากฏชัดเจนในบางสำนวนของหะดีษนี้ที่ว่า رَفَعَ إِصْبَعَهُ (ท่านยกนิ้วชี้ของท่านขึ้น) ...
ไม่มีข้อความใดในรายงานเหล่านั้นจะระบุเพิ่มเติมว่า หลังจากยกนิ้วชี้ขึ้นแล้ว “ท่านมิได้กระดิกนิ้วชี้” .. นอกจากรายงานของท่านมุหัมมัด บินอัจญลาน ซึ่งถือเป็นรายงานที่ขาดความเชื่อถือ ดังที่ได้อธิบายผ่านมาแล้ว ...
ดังนั้น รายงานของท่านซาอิดะฮฺ บินกุดามะฮ์ที่ว่า “ท่านนบีย์กระดิกนิ้วชี้” จึงไม่ “ขัดแย้ง” กับรายงานของผู้รายงานท่านอื่นดังความเข้าใจในเว็บไซด์ข้างต้น แต่ถือเป็นการรายงาน “เพิ่มเติม” (زِيَادَةٌ) บางข้อความที่ผู้รายงานท่านอื่นมิได้รายงานไว้ด้วย ...
ผมขออธิบายว่า ในกรณีของการรายงานเพิ่มเติมนี้ ตามหลักวิชาการหะดีษจะแบ่งออกเป็น 3 ลักษณะ คือ ...
ก. ถ้าผู้ที่ขาดความเชื่อถือ(ضَعِيْفٌ)อย่างมาก ได้รายงานข้อความใดให้เกินเลยจากรายงานของผู้อื่นที่เชื่อถือได้ รายงานส่วนเกินดังกล่าวจะ ถูกเรียกว่า زِيَادَةٌ مُنْكَرَةٌ (ส่วนเกินที่ถูกปฏิเสธ) ซึ่งจะนำมาใช้เป็นหลักฐานไม่ได้ ...
ข. ถ้าผู้ที่ขาดความเชื่อถือเพียงเล็กน้อยหรือพอจะเชื่อถือได้(صَدُوْقٌ, .. อย่างเช่นท่านมุหัมมัด บินอัจญลาน เป็นต้น) ได้รายงานข้อความใดให้เกินเลยจากการรายงานของผู้ที่เชื่อถือได้มากกว่า ( ثِقَةٌหรือ ثَبْتٌ หรือ حُجَّةٌ) รายงานส่วนเกินดังกล่าวจะถูกเรียกว่า زِيَادَةٌ شَاذَّةٌ (ส่วนเกินที่ผิดเพี้ยน) ซึ่งจะนำมาอ้างเป็นหลักฐานไม่ได้เช่นเดียวกัน ...
ค. ถ้าผู้ที่ได้รับความเชื่อถือเป็นอย่างสูง (ثِقَةٌ) คนใดได้รายงานข้อความใดให้เกินเลยจากการรายงานของผู้ที่เชื่อถือได้ในระดับเดียวกันท่านอื่น, ไม่ว่าผู้รายงานท่านอื่นนั้นจะมีท่านเดียวหรือหลายท่าน การรายงานเพิ่มเติมของเขาก็จะถูกเรียกว่า زِيَادَةٌ مَقْبُوْلَةٌ (การเพิ่มเติมที่ต้องยอมรับ) ...
ดังนั้น รายงานเพิ่มเติมของท่านซาอิดะฮ์บินกุดามะฮ์ที่ว่า .. แล้วฉันก็เห็นท่านกระดิกนิ้วชี้ จึงจัดอยู่ในลักษณะที่ 3 นี้ คือเป็น “รายงานเพิ่มเติมที่ต้องยอมรับ” ตามหลักวิชาการ มิใช่รายงานเพิ่มเติมที่ชาสหรือผิดเพี้ยน .. ดังคำกล่าวในเว็บไซด์นั้น ...
ด้วยเหตุนี้ ท่านอัล-บัยฮะกีย์ และท่านอิหม่ามนะวะวีย์ซึ่งเป็นนักวิชาการหะดีษชั้นนำแห่งมัษฮับชาฟิอีย์จึงไม่ได้ตัดสินว่า การรายงานเพิ่มเติมของท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ด้วยข้อความข้างต้นเป็นรายงานที่ผิดเพี้ยน แต่ท่านกลับยอมรับความถูกต้องของมันและใช้วิธีการ تَأْوِيْلٌ หรือเบี่ยงเบนความหมายแทน .. ดังที่กำลังจะถึง ...
(4). ยอมรับความถูกต้องทั้งสายรายงานและเนื้อหาของหะดีษบทนี้ แต่ “เบี่ยงเบน” .. (คือ تَأْوِيْلٌ) ความหมายของคำว่า “ท่านนบีย์กระดิกนิ้ว” .. เป็นว่า หมายถึงการเคลื่อนไหวของนิ้วตอนยกนิ้วชี้ขึ้นมา มิใช่เป็นกระดิกนิ้วชี้ตลอดเวลาอย่างความเข้าใจของบางคน (รวมทั้งผมด้วย) ...
นี่คือทัศนะของท่านอัล-บัยฮะกีย์ ดังการบันทึกของท่านในหนังสือ “อัส-สุนัน อัล-กุบรออ์” เล่มที่ 2 หน้า 132 ดังมีข้อความว่า ...
يُحْتَمَلُ أَنْ يَكُوْنَ الْمَرَادُ بِالتَّحْرِيْكِ اْلإِشَارَةَ بِهَا، لاَ تَكْرِيْرَ تَحْرِيْكِهَا
“เป็นไปได้ว่า เจตนารมณ์ของคำว่ากระดิกนิ้วชี้ (ในหะดีษนี้) หมายถึง “การ إِشَارَةٌ คือยกนิ้วชี้ขึ้น ไม่ได้หมายถึงการกระดิกมันซ้ำๆตลอดเวลา” ...
มีนักวิชาการจำนวนมากที่ยอมรับการตะอ์วีลดังกล่าวข้างต้นของท่านอัล-บัยฮะกีย์ อาทิเช่นท่านอิหม่ามนะวะวีย์ในหนังสือ “อัล-มัจญมั๊วะอฺฯ” เล่มที่ 3 หน้า 454, ท่านเช็คซัยยิดซาบิก ในหนังสือ “ฟิกฮุสซุนนะฮ์” เล่มที่ 1 หน้า 144 เป็นต้น ...
แต่ถ้าเราพิจารณาสำนวนของหะดีษในส่วนที่กล่าวถึงเรื่องนี้อย่างละเอียดถี่ถ้วนแล้วจะเห็นได้ว่า การตะอ์วีลดังกล่าวของท่านอัล-บัยฮะกีย์ ขัดแย้งกับข้อความของหะดีษ
ทั้งนี้ เพราะการตะอ์วีลว่า การกระดิกนิ้วชี้ ดังที่มีกล่าวในหะดีษ หมายถึงการ “เคลื่อนไหวของนิ้ว” ตอนที่ إِشَارَةٌ คือตอน “ยกนิ้วชี้”ขึ้นมา ...
การตะอ์วีลดังกล่าวนี้ แสดงว่า การยกนิ้วชี้และการกระดิกนิ้วชี้ คืออิริยาบถเดียวกัน! ...
แต่เมื่อพิจาณาดูสำนวนของหะดีษแล้วจะเห็นได้ว่า มีการระบุอย่างชัดเจนว่ามี 2 อิริยาบถคือ มีการยกนิ้วชี้ขึ้นมาก่อน แล้วจึงมีการกระดิกมันทีหลัง ...
เพราะท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ได้ “กล่าวนำ” ก่อนว่า ثُمَّ رَفَعَ إِصْبَعَهُ (ต่อมา ท่านนบีย์ได้ยกนิ้วชี้ขึ้น) ซึ่งการยกนิ้วชี้ขึ้นนี้ ก็มีความหมายอย่างเดียวกันกับคำว่า إِشَارَةٌ ในคำตะอ์วีลของท่านอัล-บัยฮะกีย์นั่นเอง ...
แล้วท่านวาอิลก็ได้ “เชื่อมประโยค” ข้างต้นกับประโยคข้างหลังด้วยพยัญชนะ فَ (ซึ่งตามหลักภาษาแปลว่า ถัดมา, ถัดจากนั้น, ต่อจากนั้น อันเป็นการกระทำที่ต่อเนื่อง) .. ด้วยการกล่าวว่า فَرَأَيْتُهُ يُحَرِّكُهَا ...
ประโยคนี้จึงมีความหมายว่า “ต่อจากนั้น (คือหลังจากยกนิ้วชี้ขึ้นแล้ว) ฉันก็เห็นท่านกระดิกมัน”...
เพราะฉะนั้น “การ إِشَارَةٌ หรือยกนิ้วชี้ขึ้น” กับ “การกระดิกนิ้วชี้” จึงมิใช่อิริยาบถเดียวกันดังการตะอ์วีลของท่านอัล-บัยฮะกีย์ แต่เป็นคนละอิริยาบถที่ท่านนบีย์ปฏิบัติต่อเนื่องกัน .. ดังความเข้าใจที่ได้รับจากการเชื่อมประโยคด้วย فَ ...
ก็ขอให้ท่านผู้อ่านลองทำดูทีละขั้นตามสำนวนของหะดีษดังต่อไปนี้ ...
1. قَبَضَ اثْنَتَيْنِ กำนิ้วสองนิ้ว (คือนิ้วก้อยกับนิ้วนาง) ...
2. حَلَّقَ حَلْقَةً ทำวงกลม (ด้วยการเอานิ้วกลางกับหัวแม่มือจรดกัน)
3. رَفَعَ اْلإِصْبَعَ ยกนิ้ว(ชี้)ขึ้น ...
4. فَيُحَرِّكُهَا แล้วก็ .. กระดิกมัน ...
เพียงแค่นี้ท่านก็สามารถให้คำตอบด้วยตัวเองได้ว่า การตะอ์วีลดังกล่าวข้างต้นของท่านอัล-บัยฮะกีย์ถูกต้องหรือไม่ ...
สรุปแล้ว หะดีษเรื่องการกระดิกนิ้วชี้ในขณะอ่านตะชะฮ์ฮุดของท่านศาสดา ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัม ที่ท่านซาอิดะฮ์ บินกุดามะฮ์ ได้รายงานต่อมาจากท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. จึงเป็นหะดีษที่ถูกต้อง(صَحِيْحٌ) ทั้งสายรายงานและตัวบท ดังที่ได้อธิบายผ่านไปแล้ว ...
ด้วยเหตุนี้ จึงมีนักวิชาการทั้งอดีตและปัจจุบันจำนวนมากที่ส่งเสริมให้มีการกระดิกนิ้วชี้ขณะอ่านตะชะฮ์ฮุด อาทิเช่นท่านอิหม่ามมาลิก บินอนัส, ท่านอิบนุ้ลก็อยยิมในหนังสือ “ซาอุ้ลมะอาด” เล่มที่ 1 หน้า 81, ท่านเช็คมะห์มูด มุหัมมัด อัล-ค็อฏฏอบในหนังสือ “อัล-มันฮัลฯ” เล่มที่ 6 หน้า 104, ท่านอัล-อัลบานีย์ในหนังสือ “ศิฟะตุศ่อลาติ้นนบีย์” หน้า 158, ท่านเช็คอบูอบัยดะฮ์ มัชฮูรฺ บินหะซันในหนังสือ“อัล-เกาลุ้ลมุบีน ฟีอัขฏออิ้ลมุศ็อลลีน” หน้า 162 เป็นต้น ...
แม้กระทั่งในมัษฮับชาฟิอีย์เอง ก็มีนักวิชาการระดับสูงหลายท่านที่ส่งเสริมให้มีการกระดิกนิ้วชี้ขณะอ่านตะชะฮ์ฮุดด้วยเช่นเดียวกัน ...

ท่านอิหม่ามนะวะวีย์ ได้กล่าวในหนังสือ “อัล-มัจญมั๊วะอฺ” เล่มที่ 3 หน้า 454 มีข้อความว่า ...
(وَالثَّالِثُ) يُسْتَحَبُّ تَحْرِيْكُهَا، حَكَاهُ الشَّيْخُ أَبُوْ حَامِدٍ وَالْبُنْدَنَيْجِىُّ وَالْقَاضِىْ أَبُوْ الطَّيِّبِ وَاْلآخَرُوْنَ، وَقَدِ احْتَجَّ لِهَذَا بِحَدِيْثِ وَائِلِ بْنِ حُجْرٍ رَضِىَ اللهُ عَنْهُ أَنَّهُ وَصَفَ صَلاةَ رَسُوْلِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَذَكَرَ وَضْعَ الْيَدَيْنِ فِى التَّشَهُّدِ، قَالَ : ثُمَّ رَفَعَ إِصْبَعَهُ فَرَأَيْتُهُ يُحَرِّكُهَا يَدْعُوْ بِهَا، رَوَاهُ الْبَيْهَقِىُّ بِإِسْنَادٍ صَحِيْحٍ
“ทัศนะที่สาม (ของอิหม่ามชาฟิอีย์) ก็คือ ชอบให้มีการกระดิกนิ้วชี้ด้วย, ได้นำเสนอทัศนะนี้โดยท่านเช็คอบูฮามิด, ท่านเช็คอัล-บุนดะนัยญีย์, ท่านกอฎีย์อบู อัฏ-ฏ็อยยิบ และบรรดานักวิชาการท่านอื่นๆอีก ทัศนะนี้อ้างหลักฐานจากหะดีษของท่านวาอิล บินหุจญริน ร.ฎ. ว่า ท่านได้บอกลักษณะการนมาซของท่านรอซู้ลุลลอฮ์ ศ็อลลัลลอฮุอะลัยฮิวะซัลลัม และท่านวาอิลได้กล่าวถึงเรื่องการวางมือทั้งสองข้างของท่านนบีย์ในขณะอ่านตะชะฮ์ฮุด ท่านกล่าวว่า .. “ต่อมา ท่านนบีย์ก็ยกนิ้วชี้ของท่านขึ้นแล้วฉันก็เห็นท่านกระดิกมัน พร้อมกล่าววิงวอนด้วยมัน (นิ้วชี้)” .. ได้รายงานหะดีษนี้โดยท่านอัล-บัยฮะกีย์ด้วยสายรายงานที่ถูกต้อง” ...
โปรดสังเกตด้วยว่า ท่านอิหม่ามนะวะวีย์ยอมรับว่าสายรายงานหะดีษบทนี้ถูกต้อง แต่ที่มิได้รับมาปฏิบัติเพราะท่านยึดถือตามการตะอ์วีลของท่านอัล-บัยฮะกีย์ ดังที่ได้อธิบายผ่านมาแล้ว ...
เหล่านี้ คือข้อมูลทางวิชาการเกี่ยวกับปัญหาการกระดิกนิ้วชี้ในขณะอ่านตะชะฮ์ฮุดที่ผมได้เสนอให้ท่านผู้อ่านรับทราบไว้ ส่วนที่ใครจะปฏิบัติอย่างไรนั้น ก็เป็นสิทธิและดุลยพินิจส่วนบุคคล ซึ่งจะต้องรับผิดชอบต่อพระองค์อัลลอฮ์ ซ.บ. กันเอาเอง ...

-วัลลอฮุ อะอฺลัม-

อ.มะห์มูด (ปราโมทย์) ศรีอุทัย
โทรฯ 086-6859660